Τσεντακά : צדקה
Δικαιοσύνη με Ευθυκρισία – Ορθοπραξία – Γαλαντομία
Ραβίνος Ηλίας Σαμπετάι
Όλες οι υποχρεώσεις μας προς κάθε γείτονα και κάθε συνάνθρωπο που υπαγορεύει η Τορά – Πεντάτευχος υπάγονται στη δικαιοδοσία του Δικαίου, δηλαδή το σύνολο των κανόνων και εντολών που ρυθμίζουν την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, την σωστή συμπεριφορά ανθρώπου προς τον πλησίον του.
Στο Δευτερονόμιον (16:20) ο όρος τσέντεκ ορίζει την έννοια και την αποστολή του δικαίου για όλες τις συναλλαγές μας, δημόσιες ή ιδιωτικές, ως εξής: ‘’Τσέντεκ τσέντεκ τιρντόφ : Το δίκαιο, [μόνο] το δίκαιο θα ακολουθείς.’’ Η επανάληψη της λέξης δίκαιο δύο φορές υπογραμμίζει τον ύψιστο βαθμό υποχρέωσης να αντιμετωπίζουμε σωστά κάθε συνάνθρωπο με ανιδιοτέλεια και αντικειμενικότητα. Το ίδιο μήνυμα αντλούμε επίσης από την οδηγία στο Λευιτικόν (19:15-16): ‘’Με δικαιοσύνη θα κρίνεις τον συμπολίτη [και γείτονά] σου. Δεν θα περιφέρεσαι συκοφαντών [τον συνάνθρωπό σου] μέσα στο λαό σου, ούτε θα σταθείς απαθής μπροστά στο αίμα του γείτονά σου, Εγώ είμαι ο Θεός’’. Όπως δε διδάσκει το Ταλμούδ αυτή η οδηγία σημαίνει: Να κρίνουμε πάντοτε τον συνάνθρωπο με μέτρο [και πνεύμα] θετικό.
Για την Βίβλο η έννοια του Δικαίου συνδέεται όχι μόνο με την Νομοθεσία αλλά και με την Ηθική, επηρεάζοντας και καθοδηγώντας τις συμπεριφορές των ανθρώπων σύμφωνα με την αρχή του Λευιτικού, (19:18): ‘’αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν.’’ Η αρμονία που παρατηρούμε σε όλη την Δημιουργία μας καλεί ως κοινωνία και ως άτομα, να επιδιώξουμε και να στηρίξουμε την συνεργασία με όλους τους συνανθρώπους μας με αρμονία, με αρχές δικαίου και ηθικής.
Οι Ραβίνοι στο Ταλμούδ (Σανέδριν, 6β) αγωνίζονται να κατανοήσουν και να εξηγήσουν τι σημαίνει δικαιοσύνη με ευθυκρισία – ορθοπραξία – γαλαντομία και παραθέτουν τα λόγια του προφήτη Ζαχαρία (8:16): ‘’Αλήθεια και ειρήνη να κρίνετε στα δικαστήριά σας.’’ Ο Ραμπί Γεοσούα μπεν Κορχά εξηγεί πως η αλήθεια και η ειρήνη κυριαρχούν όταν οι δικαστές ασκούν σωστή επιδιαιτησία και όλοι οι διάδικοι μένουν στο τέλος ικανοποιημένοι από την απόφασή τους.
Στην Ιουδαϊκή ηθική διδασκαλία η δικαιοσύνη προσλαμβάνει ύψιστη κοινωνική διάσταση. Σημαίνει κάτι παραπάνω από την αποφυγή πρόκλησης ζημιάς, προσβολής ή κακοποίησης συνανθρώπου. Οι σωστοί και ακέραιοι δικαστές την ώρα που εκδικάζουν μια υπόθεση οφείλουν να είναι απόλυτα αμερόληπτοι. Δεν τιμούν τον παριστάμενο ισχυρό και πλούσιο διάδικο για αυτό που αντιπροσωπεύει, ούτε ευνοούν τον φτωχό και ταπεινό για αυτό που είναι. Αλλά, όπως διαβάζουμε στην πραγματεία Πιρκέ Αβώτ (1:8): ‘’Οι διάδικοι που ίστανται ενώπιον σου [για να κριθούν] ας θεωρηθούν στα μάτια σου ως ασεβείς [ένοχοι]· κι όταν [όμως] αποχωρούν ας θεωρηθούν αθώοι διότι [τους αποδόθηκε και] αποδέχθηκαν την ετυμηγορία του δικαστηρίου.’’
Κάθε δικαστής όταν κάθεται στην έδρα δεν πρέπει να ξεχνά ότι ενεργεί ως εκπρόσωπος του Ύψιστου Κριτή· να μη ξεχνά πως μια ουράνια μάχαιρα είναι στραμμένη κατεπάνω του, και πως κάτω από τα πόδια του βρίσκεται ανοικτή η άβυσσος – γέεννα : Γκεϊνόμ.
Στη Βίβλο η έννοια της δικαιοσύνης αναγνωρίζεται ως μια διευρυμένη θετική εντολή. Στους Ψαλμούς (15:2) διαβάζουμε το ερώτημα ποιος άνθρωπος μπορεί να πλησιάσει τον Θεό, και η απάντηση είναι: ‘’Αυτός που πορεύεται με ακεραιότητα, ασκεί ευθυκρισία και ομιλεί αλήθεια μες την καρδιά του.’’ Στο βιβλίο Παροιμιών (11:5) αποτυπώνεται επίσης η διευρυμένη έννοια της δικαιοσύνης ως ύψιστη ηθική αρετή: ‘’Η δικαιοσύνη του ακέραιου εξομαλύνει το δρόμο του.’’
Στην Ταλμουδική διδασκαλία η ηθική συνδέεται άρρηκτα με την ευθυκρισία και την αγαθοεργία. Συναντάμε την έκφραση γκεμιλούτ χέσεντ : αρωγή, αγαθοεργία προς ενδεείς συνανθρώπους. Στην Ιουδαϊκή παράδοση ως η πλέον αληθινή φιλανθρωπία : χέσεντ σελ εμέτ αναγνωρίζεται η φροντίδα των νεκρών για μια αξιοπρεπή ταφή. Αντίθετα, η παρουσία αφρόντιστης και άταφης σορού θεωρείται μεγάλη προσβολή – αμαρτία, ακόμη κι αν πρόκειται για σορό αγνώστου ή αλλοθρήσκου. Γκεμιλούτ χέσεντ σημαίνει κάτι παραπάνω από αγαθοεργία ή φιλανθρωπία· αποτελεί έκφραση των αδελφικών συναισθημάτων και υποχρεώσεών μας απέναντι σε κάθε συνάνθρωπο και άσκηση αληθινής – άδολης δικαιοσύνης. Ο προφήτης Μιχαίας (6:8) συνόψισε τις υποχρεώσεις κάθε ανθρώπου προς συνάνθρωπο, ως εξής: ‘’Σου ειπώθηκε άνθρωπε τι είναι καλό, και τι ζητάται από σένα· να πράττεις μόνο το δίκαιο, ν’ αγαπάς έλεος, και να πορεύεσαι με τον Θεό σου.’’
Στο Ταλμούδ (Σοτά, 14α) διαβάζουμε ότι η Τορά αρχίζει και τελειώνει με αναφορά σε Θεϊκές πράξεις αγαθοεργίας, ότι η φιλανθρωπία είναι το α’ και το ω’ της ηθικής διδασκαλίας. Στη Γένεσις (3:21) διαβάζουμε: ‘’Κύριος ο Θεός έφτιαξε για τον Αδάμ και τη γυναίκα του δερμάτινους χιτώνες και τους έντυσε.’’ Παρά το αμάρτημα και την τιμωρία τους, ο Θεός φρόντισε να καλυφθεί η γύμνια τους, επιδεικνύοντας έλεος και μεγαθυμία. Στο δε Δευτερονόμιον (34:6) διαβάζουμε: ‘’Και [ο Θεός] έθαψε [τον Μωυσή] σε μια κοιλάδα της Μωάβ.’’ Ο Μωυσής ανέβηκε μονάχος στην κορυφή του βουνού, εκεί πέθανε και την ταφή του φρόντισε ο ίδιος ο Πλάστης, ώστε κανένας άνθρωπος να μη γνωρίζει την ακριβή τοποθεσία του τάφου και γίνει χώρος λατρείας.
Η πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι συνθέτουμε μια μεγάλη αδελφότητα, είμαστε μέλη της ίδιας οικογένειας, απορρέει από την αναγνώριση Ενός και Μοναδικού Θεού – Δημιουργού πάντων. Η πολυθεΐα και η ειδωλολατρία, αντίθετα, αδυνατούν να εμπνεύσουν ένα παρόμοιο ενοποιητικό ιδανικό. Μόνο η πίστη σε Έναν Θεό οδηγεί στη θεώρηση κάθε συνανθρώπου ως μέλος της πανανθρώπινης οικογένειας και τονίζει την αντίληψη περί αναφαίρετων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Στις Προσευχές των Γιαμίμ Νοραίμ : Αγίων και Σπουδαίων Εορτών του μήνα Τισρί διαβάζουμε την ακόλουθη αναφορά – παραίνεση: ‘’Ουτσουβά, ουτφιλά, ουτσντακά … : Η Μετάνοια και η Προσευχή και η Αγαθοεργία μπορούν και αποτρέπουν την καταδικαστική κρίση των πράξεών μας.’’ Εξάλλου στο Πιρκέ Αβώτ (2:7) διαβάζουμε: ‘’Μαρμπέ τσεντακά μαρμπέ σαλώμ : Όποιος πληθαίνει πράξεις δικαιοσύνης, πληθαίνει την ειρήνη.’’ Δηλαδή, η αγαθοεργία και η ευθυκρισία συμβάλλουν αποφασιστικά στην αρμονική συμβίωση όλων των ανθρώπων. Την διευρυμένη έννοια της δικαιοσύνης είχε ασφαλώς υπόψη ο προφήτης Γεσαγιάου (Ησ. 32:17) όταν είπε: ‘’Το δε έργο της δικαιοσύνης θα ‘ναι ειρήνη, και το αποτέλεσμα του δικαίου θα ‘ναι ησυχία και ασφάλεια παντοτινή.’’ Οι σπόροι αγαθοεργίας και καλοσύνης που φυτεύονται ποτέ δεν χάνονται· αναπτύσσονται διαρκώς και γίνονται δέντρα δυνατά που αποφέρουν πολλούς καρπούς και προσφέρουν την ευεργετική σκιά τους στους ταλαιπωρημένους οδοιπόρους.
Στη ζωή αυτό που τελικά μετράει δεν είναι το πολύ υψηλό ούτε το πολύ χαμηλό επίπεδο ευεργεσίας· και τα δύο μέτρα αναπόφευκτα συνυπάρχουν. Σημασία έχει το κυρίαρχο στοιχείο, η επικρατούσα τάση. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να κρίνεται μόνο από την στάση του το Γιόμ Κιπούρ : την Ημέρα Εξιλασμού, ούτε από την συμπεριφορά του κατά το γλέντι του Πουρίμ : Γιορτή των Κλήρων για τη διάσωση των Ιουδαίων στην Περσία από τον ζυγό του Αμάν, αλλά από την εν γένει συμπεριφορά του καθόλο τον χρόνο. Η επιβλητική και ευλαβική ατμόσφαιρα των ημερών του Τισρί, αποτελεί μόνο ένα στάδιο προετοιμασίας για σωστή ζωή καθόλη την διάρκεια του έτους. Όλοι οι άνθρωποι όμως κρινόμαστε καθημερινά αν ακολουθούμε σωστά τις διδασκαλίες και τις παραινέσεις της Βιβλικής παρακαταθήκης, όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Ψαλμωδός (106:3): ‘’Ευτυχείς όσοι τηρούν δικαιοσύνη, όσοι πράττουν ευεργεσίες κάθε στιγμή.’’ Η αληθινή δικαιοσύνη, διδάσκουν οι ραβίνοι, είναι η άσκηση αγαθοεργίας και καλοσύνης προς κάθε συνάνθρωπο. Το ύψος και η έκταση της τσεντακά εξαρτάται από την σοφία και τα συναισθήματα που διαπνέουν τις καρδιές των ανθρώπων.
Τις ημέρες των εορτών οι Συναγωγές είναι γεμάτες από πιστούς που επιζητούν να ανανεώσουν τους δεσμούς με την πατρογονική τους παράδοση. Αυτή η σχέση αποδείχθηκε πιο ισχυρή από όλες τις κακουχίες και τα βάσανα δύο και πλέον χιλιετιών στο Γκαλούτ – την εξορία και τη διασπορά. Η παράδοση αποδείχθηκε πιο ισχυρή από τα αντι-εβραϊκά μέτρα και τα τείχη απομόνωσης στα γκέττο.
Μια ξεχωριστή μορφή αγαθοεργίας είναι η αρωγή προς ορφανό νέο ή νέα αλλά και προς κάθε φτωχό γονέα να οργανώσει τον γάμο των παιδιών του ώστε οι νεόνυμφοι να εισέλθουν σωστά κάτω από την σκέπη της νέας κοινής κατοικίας τους. Άλλωστε η αρχαιότερη αναφορά στον θεσμό του γάμου διαβάζουμε στη Γένεσις (2:18 και 24), είχε προξενητή τον Δημιουργό και απ’ Αυτόν οφείλουμε να διδασκόμαστε: ‘’Και είπε Κύριος ο Θεός δεν είναι καλό να είναι ο άνθρωπος μόνος· θα φτιάξω γι’ αυτόν έναν σύντροφο – βοηθό: Γι’ αυτό θα εγκαταλείπει ο άντρας τον πατέρα και τη μητέρα του και θα ενώνεται με τη γυναίκα του, και θα γίνουν μια σάρκα.’’ Η αγαμία καταθλίβει και καταδικάζει κάθε άνθρωπο στη μοναξιά, την έλλειψη χαράς και ευτυχίας. Στερεί από τον άνθρωπο την πιο ουσιαστική αποστολή της ζωής – την τεκνοποίηση. Στο Ταλμούδ διαβάζουμε πως όποιος ζει χωρίς γυναίκα δεν γνωρίζει την αληθινή χαρά της ζωής. Ο Ιουδαϊκός όρος για τον γάμο κιντουσίν, χαρακτηρίζει αυτή τη σχέση ιερή, και όποιος την ακολουθεί δηλώνει σεβασμό προς το Θεϊκό σχέδιο της Δημιουργίας και της Διδασκαλίας της Βίβλου. Το σπίτι που θα χτίσουν ο άντρας και η γυναίκα θα αποτελέσει το καλύτερο σχολείο των παιδιών που θα αποκτήσουν. Μέσα σ’ αυτή την εστία μεταλαμπαδεύονται στους νεότερους οι αρχές της θρησκευτικής και πολιτισμικής παράδοσης υπό συνθήκες αρμονικής σύμπνοιας και αληθινής αγάπης. Για μια ευτυχισμένη ζωή δεν χρειάζονται πλούτη και μεγαλεία. Η Σουκά – το ευτελές κατάλυμα από καλάμια που στήνουμε την γιορτή της Σκηνοπηγίας για να μας θυμίζει την σαραντάχρονη οδοιπορία στην έρημο του Σινά, μπορεί να αποτελέσει σύμβολο αγαστής οικογενειακής ζωής. Μια τέτοια καλύβα υπό την διαρκή Θεϊκή προστασία, όπως την βίωσαν οι Ισραηλίτες στην έρημο Σινά, αντιπροσωπεύει ένα απόρθητο κάστρο και ένα αληθινό παλάτι. Τις εστίες των Ισραηλιτών στην έρημο του Σινά ύμνησε ο Εθνικός οραματιστής Βαλαάμ, (Αριθμοί, 24:5) λέγοντας: ‘’Πόσο ωραίες είναι οι σκηνές σου, Ιακώβ, οι κατοικίες σου, Ισραήλ’’.
Ο Ιουδαϊσμός είναι θρησκεία με έντονο αποτύπωμα αλτρουϊσμού. Παντού και πάντοτε διακηρύσσει ότι ο άνθρωπος οφείλει να αγωνίζεται για την τελειοποίηση του εαυτόν του, ότι ο δρόμος προς τον Θεό περνάει μέσα από την αναζήτηση και την εξυπηρέτηση του συνανθρώπου με τον οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένος, όπως λέει και ο συντάκτης των Παροιμιών (22:2): ‘’Οσέ κουλάμ Αντονάϊ : Ο Θεός μας έπλασε όλους.’’ Για να είναι ένας σωστός άνθρωπος πρέπει να είναι συνάνθρωπος. Στο Πιρκέ Αβώτ (1:2) διαβάζουμε: ‘’Αλ σελοσά ντεβαρίμ αολάμ ομέντ … : Πάνω σε τρία πράγματα στηρίζεται ο κόσμος· στην Τορά [δηλ. τη Θεία Διδασκαλία], την λατρεία [δηλ. την προσευχή], και την φιλανθρωπία.’’
Τα παραπάνω τρία στοιχεία υπαγορεύουν, ουσιαστικά, τρείς κανόνες συμπεριφοράς για σωστή ζωή: ο καλός και ενάρετος άνθρωπος γαλουχείται με την διδασκαλία της Βίβλου, προσβλέπει και προσεγγίζει τον Δημιουργό μέσω της προσευχής, και αγωνίζεται να γίνει σωστός άνθρωπος βοηθώντας τον συνάνθρωπο.
